“Mijn DNA en ik”
Afgelopen weekend was ik te gast als spreker in Rijksmuseum Boerhaave tijdens de Museumnacht in Leiden. Hoewel we steeds sneller en goedkoper de DNA-code kunnen lezen, is er is nog steeds meer dat we niet weten dan dat we wel weten. “In het komende half uur ga je waarschijnlijk meer te weten komen over mij dan dat je mijn hele DNA code zou bekijken.”
Foto: Simone Both
In 2003 werd voor het eerst de gehele DNA-code van de mens gepresenteerd. Dit baanbrekende project duurde bijna 15 jaar en kostte 3,4 miljard dollar. Nu, nog geen 20 jaar later, kunnen we de gehele code bekijken in een dag, voor minder dan 1000 dollar. Wat we in deze 20 jaar ook geleerd hebben is dat de DNA-code lezen één ding is maar de DNA-code begrijpen is iets anders.
Het ingewikkelde samenspel van erfelijke eigenschappen, omgeving en de interactie tussen deze twee werd prachtig duidelijke door de vragen die het publiek mij stelde over “Mijn DNA en ik”. Hieronder een selectie van 5 vragen met een korte reactie.
1. Ben je muzikaal?
Haha nee ik ben helemaal niet muzikaal. Ik kan geen toon houden en ook geen maat. Daar heb ik echt helemaal geen gevoel voor. Dat is moeilijk te begrijpen voor mensen die het wel hebben maar het is echt zo. Is dat erfelijk? Ik lijk hierin wel erg op mijn moeder maar of dat erfelijk is of dat mijn de blootstelling aan zangkunsten van mijn moeder op de babyleeftijd van invloed is geweest is lastig te zeggen. Er zijn voor zover ik weet geen specifieke erfelijke eigenschappen bekend die bepalen of je wel of niet muzikaal bent. Je kunt ongetwijfeld heel veel leren maar mijn muzieklessen en pianoles als kind waren geen succes.
2. Doe je aan sport?
Sport is per definitie oneerlijk als je het vanuit een genetisch oogpunt bekijkt. Jou tegenstander heeft namelijk een andere DNA-code dan jij. Er zijn een aantal eigenschappen die (deels) erfelijk bepaalt zijn, die in je voordeel of nadeel kunnen werken. Bijvoorbeeld aanleg en opbouw van spieren, lengte (denk aan basketbal), en lichaamsverhoudingen (lange armen zijn voordelig bij zwemmers). Maar ook plezier, doorzettingsvermogen, sociale vaardigheden en omgeving spelen een belangrijke rol. Ik werd als peuter al door mijn ouders meegenomen naar het hockeyveld dus zodra ik kon lopen had ik een stick in mijn handen.
3. Heb je een talenknobbel?
Nee geen talenknobbel voor mij. Ik had veel moeite met leren lezen en schrijven. Dyslexie noemt men dat (uit het Grieks δυς- dys- (‘beperkt’) en λέξις lexis (‘woord’), dus beperkt lezen. Mijn zusje (3 jaar jonger) kon altijd beter lezen dan ik. Mijn ouders wilden graag het lezen bij mij stimuleren door mijn een beloning te geven als ik een hoofdstuk had gelezen. Echt arm zijn mijn ouders daar niet van geworden want veel verder dan een paar boekjes ben ik in die tijd niet gekomen.
Dat ik niet goed kon lezen betekende niet dat ik geen nieuwe kennis tot mij wilde nemen. Van nature zijn alle kinderen nieuwsgierig, denk maar eens aan je neefje of nichtje van drie jaar die bij alles ‘waarom?’ vraagt. De kunst als wetenschapper is om dat vermogen zolang mogelijk vast te houden. Nooit te stoppen met vragen stellen en nooit genoegen nemen met het antwoord ‘daarom’ (ook je neefje of nichtje neemt daar geen genoegen mee).
4. Ben je dan een beelddenker?
Ja, ik moest op een andere manier aan mijn kennis komen. Mijn ‘beperking’ heeft mijn creativiteit gestimuleerd en mijn leerstrategie beïnvloed. Kennis zit ook in gesproken tekst, in observaties en afbeeldingen. Ik denk in systemen, in beelden en probeer alles wat ik leer te begrijpen in plaats van uit mijn hoofd te leren. Ik lees een tekst over het algemeen maar een keer en maak ondertussen een samenvatting of nog liever een schematisch overzicht. Dat kost op dat moment misschien meer tijd maar om voor de toets nog even snel alle tekst een keer opnieuw te lezen was voor mij simpelweg geen optie.
5. Is smaak erfelijk bepaalt?
Er is geen kruid op de wereld waar de meningen zo over verdeeld zijn als koriander. De een strooit deze groene smaakmaker het liefst overal op, de ander vindt een gerecht compleet verpest als ze er koriander in ontdekken. Ik vind het heerlijk!! Of koriander voor jou al dan niet naar een mondjevol zeep smaakt, heeft niet veel te maken met het feit dat je een moeilijke eter bent, maar wel deels met je genen. Voor 4 tot 14 procent van de wereldbevolking heeft koriander een zeepachtige nasmaak. In het publiek vandaag was dit ook ongeveer 5-10%. Hoe komt dat? Mensen die koriander naar zeep vinden smaken of ruiken, hebben vaak twee kopieen van het OR6A2-gen. Dit zogenaamde receptorgen zorgt ervoor dat de geur van de chemische stof 'aldehyde' te herkennen is, wat in zowel koriander als in zeepproducten zit.
“Nice to know”
De voorbeelden hierboven vallen vooral in de categorie “nice to know”, maar laten heel goed zien hoe complex de interactie tussen erfelijkheid en omgeving is… ook als het gaat om ziektes. Krijgen baby’s in 2035 vlak na hun geboorte een genenpaspoort waar al je DNA-varianten in staan, of is dat geen goed idee? Wat zijn de consequenties van de uitslag voor het individu, voor diens familie en eventueel nageslacht? Wil je weten of je een verhoogd risico op ziektes hebt? Misschien wel als het gaat om een ziekte waarvoor preventie zinvol is of waar een goede behandeling voor is. Maar zou je het ook willen weten als we daar niets tegen kunnen doen? Heeft het zin om dat te weten? Maak je dan andere keuzes? Bijvoorbeeld over werk, carrière of het krijgen van kinderen? Of word je alleen maar heel erg ongelukkig van deze kennis? Dat zijn zeer persoonlijke afwegingen. De eenvoud van het opsturen van wat speeksel voor een commerciële DNA test voor 100 euro, doet geen recht aan deze lastige vragen.
Tip: Rijksmuseum Boerhaave is een prachtig museum en zeker het bezoeken waard als je geïnteresseerd bent in wetenschap (geen belang of aandelen hier)
