Julia (12): “ Waarom heb ik kanker?”

Een aantal jaren geleden ontmoette ik Julia op de poli voor vragen over erfelijkheid (Klinische Genetica) in het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC). Julia is een meisje van net 12 jaar oud, waarbij schildklierkanker werd vastgesteld. Zij en haar ouders hadden drie belangrijke vragen voor mij. Julia vroeg: “Waarom heb ik schildklierkanker? Haar ouders vroegen: “Kunnen haar broer en zusje dat ook krijgen? en zo ja, kunnen we dat dan voorkomen?”

Om antwoord te geven op bovenstaande drie vragen moeten we eerst iets meer leren over het ontstaan van kanker en welke rol ons DNA daarbij speelt. Lees verder of bekijk mijn college voor de Universiteit van Nederlands hier.

DNA-code

Onze DNA-code bestaat uit 3 miljard letters die er samen gedeeltelijk voor zorgen dat jij bent wie je bent, en ik ben wie ik ben. Je kunt onze DNA-code zien als een encyclopedie, waarin al onze erfelijke eigenschappen zijn beschreven. Deze encyclopedie heeft ruim 20.000 hoofdstukken (genen). De gehele DNA-code zit in alle cellen van ons lichaam. We hebben de helft van ons DNA van onze vader (zaadcel) en de andere helft van onze moeder (eicel). Daardoor hebben we alle erfelijke eigenschappen dubbel.

We hebben de helft van ons DNA van onze vader (zaadcel) en de andere helft van onze moeder (eicel) (illustratie Tom Winter)

Kanker ontstaat doordat een aantal cellen zich ongecontroleerd gaan vermenigvuldigen. Dat komt omdat er ‘foutjes’ (varianten) in de DNA-code zijn ontstaan. Er zijn meerdere opeenvolgende DNA-varianten in één cel nodig voordat er kanker ontstaat. De meeste DNA-varianten ontstaan gedurende het leven maar je kun ze ook overgeërfd hebben van je ouders.

DNA spellingschecker

Iedere keer wanneer een cel zich vermenigvuldigt moet de gehele DNA-code gekopieerd worden, zodat het DNA daarna opgesplitst kan worden in twee dochtercellen. Je kunt je voorstellen dat als je de gehele DNA-code (3 miljard letters) moet overschrijven, dat je dan weleens een foutje maakt. Dit soort fouten zijn pech en noemen we replicatiefouten. Hoe ouder je bent, hoe vaker je cellen vermenigvuldigd zijn, dus hoe meer DNA-varianten er zijn ontstaan en hoe groter de kans op kanker is. Om het aantal replicatiefouten te beperken heeft ons DNA een soort ‘spellingschecker’ en een reparatie mechanisme, maar helaas haalt die niet alle fouten eruit.

DNA is super irritant! (oeps interessant)

De gevolgen van een DNA-variant kun je opdelen in drie categorieën. DNA-varianten die: 1) geen invloed op de functie van de eigenschap hebben, 2) de functie veranderen, of 3) de cel dusdanig schaden dat de cel dood gaat. De eerste en laatste categorie leiden over het algemeen niet tot tumor ontwikkeling. Varianten die de functie veranderen kun je vergelijken met de spellingcontrole van Word; als een woord wel bestaat maar niet past in de zin dan wordt de fout niet herkend. Er hoort bijvoorbeeld te staan: DNA is super interessant! Maar door een paar kleine letter veranderingen komt er te staan: DNA is super irritant! Dan heb ik wel een probleem. 

Regelmatige en langdurige blootstelling aan schadelijke stoffen (zoals röntgenstraling, sigarettenrook of asbest) vergroot de kans op DNA veranderingen. Deze stoffen beschadigen het DNA. Deze DNA-varianten kun je (deels) voorkomen met een gezonde leefstijl.

Waarom krijgt een kind kanker?

Krijgen dan alleen rokende bejaarden die naast een kolencentrale wonen kanker? Nee. En hoe komt het dat kinderen kanker krijgen? Dat komt omdat sommige kinderen een DNA-variant hebben overgeërfd van hun ouders. Dit betekent dat deze (eerste) DNA-variant in alle cellen van hun lichaam zit. De kans dat daar een tweede, derde en uiteindelijke vierde verandering bij komt is veel groter dan als je geen overgeërfde DNA variant had. Bij kinderen en jongvolwassen spelen omgevingsfactoren en replicatiefouten een kleinere rol waardoor de rol van erfelijke factoren waarschijnlijk groter is. Kanker is niet erfelijk, maar de aanleg daarvoor wel. We spreken dan ook van een tumor predispositie syndroom. Kenmerken die kunnen wijzen op een erfelijke vorm van kanker zijn: 1) kanker op jonge leeftijd, 2) meerdere familieleden met dezelfde soort kanker, 3) vaker dan een keer kanker krijgen, en 4) combinaties van tumoren die passen bij een bepaald syndroom. Bij ongeveer vijf procent van de mensen die kanker krijgt is een aantoonbare erfelijke aanleg de belangrijkste oorzaak.

…. Terug naar de vragen van Julia.

Bij Julia waren we in staat om de ziekte veroorzakende DNA variant (mutatie) te vinden. Zodra we de erfelijke DNA variant hebben gevonden kunnen we ook andere familieleden onderzoeken. Nu hoefden we niet de gehele DNA-code te bekijken. We kijken direct op die ene specifieke plek waar de DNA variant bij Julia is gevonden. Uit aanvullend onderzoek bleek dat Julia deze DNA variant heeft overgeërfd van haar moeder. Haar moeder is gezond. Gek zou je denken? Nee dat is niet gek. Het is niet zo dat iedereen met deze DNA variant ook schildklierkanker ontwikkeld. Zoals eerder gezegd, kanker ontstaat door een opstapeling van DNA veranderingen. Naast de erfelijke aanleg moeten er dus nog nieuwe DNA veranderingen bijkomen om ook echt ziek te worden. In het geval van Julia is dit waarschijnlijk pech. Zij is voor zover bekend niet blootgesteld aan schadelijke stoffen. Haar broer Jan, heeft dezelfde variant als Julia. Hij is gezond. We maken jaarlijks een echo van zijn schildklier om eventuele afwijkingen zo vroeg mogelijk op te sporen. Julia haar zusje Anne heeft de variant niet geërfd. Zij kan gerustgesteld worden en hoeft geen extra controles te krijgen.

Stamboom familie Julia

Weer nieuwe vragen

Net als je de ene vraag beantwoord hebt, volgen er alweer een nieuwe vragen: hoeveel procent van de kinderen met schildklierkanker heeft een erfelijke aanleg? Welke erfelijke eigenschappen spelen een rol? En hoeveel procent van de mensen met deze erfelijke belasting wordt daadwerkelijk ziek? Dat weten we eerlijk gezegd niet, dus dat gaan we verder onderzoeken.

Bottom line

Stop alsjeblieft nooit met het stellen van vragen. Jouw vragen zijn de basis van de wetenschap!

Disclaimer: In verband met privacy en herleidbaarheid zijn een aantal essentiële patiënten karakteristieken gewijzigd of verwijderd, dan wel fictionele elementen toegevoegd. Deze blog bevat enkel gefingeerde namen.